Μοναστηριακή Παράδοση και Πνευματική Κληρονομιά

του Αρχιμ. Παλαμά Κυριλλίδη,
Ηγουμένου της Ιεράς Μονής Θεοτόκου Καλλίπετρας

Αφορμή για την καταγραφή αυτής της ταπεινής εργασίας υπήρξε η παρακίνηση από μέρους του εγκρίτου καθηγητού και εξαιρετικού Ιστορικού της τοπικής Ιστορίας της Βέροιας κ. Αντωνίου Κολτσίδα. 
Ήταν βέβαια ο από ετών πόθος να γίνει αναφορά και να προβληθούν όσα σποραδικά στοιχεία υπάρχουν στη διάθεσή μας από την 20ετή παραμονή μας στη Σκήτη της Βέροιας που είναι και το μείζων χρονικό διάστημα ανάμεσα στους συμμονάστες μοναχούς και μοναχές που ενασκούνται εδώ στα διάφορα Μοναστήρια του Αλιάκμονα.
 

Αλλά ιδιαιτέρως ο κ. Κολτσίδας, έχοντας ζήλο να σηκώσει αυτό το τεράστιο φορτίο της καταγραφής όσο το δυνατόν περισσοτέρων πληροφοριών σχετικά με την τοπική ιστορία, και έχοντας το χάρισμα να παρακινεί θερμά τους ανθρώπους να του συμπαραστέκονται στον αγώνα του αυτόν, γνωρίζοντας τέλεια την μέθοδο της λεπτομερούς παρατηρήσεως και καταγραφής υπήρξε ο πρωτοπόρος στην ανάδειξη αυτού του σημαντικού κεφαλαίου δηλαδή των ανωνύμων ασκητών της Κοιλάδας του Αλιάκμονα.
 

Ειδικά για το θέμα των ασκηταριών της Σκήτης Βεροίας έδειξε προσωπικό ενδιαφέρον ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. κ. Ιερώνυμος, ο οποίος και ζήτησε από τον εξαιρετικό Ιστορικό να ασχοληθεί και να αναδείξει το θέμα. Φθάνοντας με τον ερευνητικό του οφθαλμό ο κ. Κολιτσίδας στον γράφοντα, ζήτησε να δει από κοντά και να εξετάσει τους χώρους των ασκητών. Η ταπεινή μας εμπειρία, τον οδήγησε σε αυτό το ταξίδι του χρόνου στους χώρους όπου διαπιστώνεται η ανθρώπινη παρέμβαση μέσα στο άγριο περιβάλλον της φύσης και την προσπάθεια των ασκητών να δημιουργήσουν συνθήκες διαβίωσης έστω και υποτυπώδεις. 

 

Η Κοιλάδα του Αλιάκμονα σε απόσταση μόλις 10 χιλ από την πόλη της Βέροιας έχει να επιδείξει μια πλούσια παραγωγή πνευματικής εργασίας που πολλές φορές κρίθηκε τόσο σημαντική ώστε να σημειωθεί στα Συναξάρια των Αγίων. 

  Η κοιλάδα δημιουργείται από την ένωση των απολήξεων των 2 μεγάλων οροσειρών του Βερμίου στη Βόρεια πλευρά και των Πιερίων στα Νότια. Παλιότερα ο ποταμός Αλιάκμονας ήταν το φυσικό όριο και σύνορο ακόμα και στις εκκλησιαστικές κατανομές της Ελλάδας και οριοθετούσε τις Μητροπόλεις Βεροίας και Κίτρους. Σήμερα εξ ολοκλήρου είναι μέρος της Μητροπόλεως Βεροίας σε έκαστη όχθη του Αλιάκμονα. 

Η κοιλάδα αυτή σε όλο της το μήκος συγκροτεί την αρχαία και ιστορική ΣΚΗΤΗ ΒΕΡΟΙΑΣ, μια μοναστική κοινότητα τουλάχιστον 1000 ετών με μια ιστορία που αξίζει να διερευνηθεί σε βάθος και να ενσκύψουν οι ειδικοί για να διαλευκάνουν τα κρυφά της σημεία!

Μικρές αναφορές έγιναν στα εκδοθέντα βιβλία "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ, Γεωργίου Χιονίδη",  "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΚΗΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ -ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ -1990", "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ, Δημητρίου Παπάζη", "ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ, Αρχιμ. Παλαμά - 2001", χωρίς όμως το θέμα να αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο και να υπάρχουν λεπτομερείς αναφορές. 

Συγκεκριμένα ο Παπάζης αναφέρει στο βιβλίο του "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ" πως η Σκήτη της Βέροιας είναι τόσο αρχαία όσο είναι η Σκήτη της Αιγύπτου και τα ασκηταριά του Άθωνα (Αγίου Όρους) σύμφωνα με μαρτυρία χειρογράφου στη Λαυρεωτική Βιβλιοθήκη και υπάρχει ήδη από τον 3ο αιώνα. Δεν φαίνεται παράλογη η πληροφορία αυτή καθώς ήδη από τον 1ο αιώνα έχουμε Αποστολικές παρουσίες στη Βέροια, τον 2ο αιώνα Μαρτύρια Χριστιανών και φυσικά ένα έντονο θρησκευτικό συναίσθημα (η Βέροια επονομάστηκε Μικρή Ιερουσαλήμ) που προφανώς έσπρωξε τους τολμηρότερους στη μόνωση και την αδιάλειπτο προσευχή! Εκατέρωθεν της κοιλάδας που διαπερνά ο Αλιάκμονας έχουν δημιουργηθεί φυσικά σπήλαια τα οποία και αποτέλεσαν τα πρώτα φυσικά καταλύματα των ασκητών που κατέφυγαν σε αυτά είτε για να γλυτώσουν από τις διώξεις των ειδωλολατρών, είτε μετά την κατάργηση της ειδωλολατρίας για να έχουν περισσότερη μόνωση και αφιέρωση στο Θεό. Ας μην ξεχνάμε ότι το φυσικό κάλλος που σήμερα θαυμάζουμε στα μέρη αυτά δεν είχε ιδιαίτερη έλξη και δύναμη στα μάτια των ασκητών. Τότε και οι πόλεις ήταν πετρόχτιστες, με τα καλντερίμια, τις κρήνες και τους κήπους συνεπώς όμορφες και ευχάριστες, η δε διαμονή στο ύπαιθρο ήταν επιλογή όσων θέλαν να ταλαιπωρήσουν το σαρκίο. 

"Σκήτη" όπως διεξοδικά αναφέραμε στο βιβλίο μας "ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ" είναι η ορολογία που δηλώνει μια περιοχή σα μικρό οικισμό που έχει οργάνωση φιλελεύθερη. Συμπεριλαμβάνονται καλύβες και μονύδρια με μικρές συνοδείες, ενώ μια κεντρική διοίκηση φέρει εις πέρας όλες τις υποθέσεις που πρέπει να διευθετηθούν. Πρώτη Σκήτη ιστορικά υπήρξε αυτή της Αιγύπτου. Η ονομασία του τόπου εκείνου (ΣΚΗΤΗ) έδωσε το όνομά της μέχρι σήμερα σε παρομοίου μορφής οικισμούς -και στη Σκήτη Βεροίας- όπως στη Σκήτη Αγίας Άννης, Καυσοκαλυβίων, Νέας Σκήτης του Αγίου Όρους Άθωνος. Μερικοί ερμηνεύουν τον όρο Σκήτη ως προερχόμενο από το "Ασκηταριό" αλλά μάλλον δεν ευσταθεί η ερμηνεία αυτή. 

Σημαντικό στοιχείο στη ζωή της Κοιλάδας είναι ο ποταμός Αλιάκμονας. Ο Αλιάκμονας είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδας (297 χιλ). Πηγάζει σε ελληνικό έδαφος, στην περιοχή του Γράμμου. Στην παλαιότερή του μορφή περιγράφεται ορμητικός και θορυβώδης. Άλλωστε μια ερμηνεία της ονομασίας του σημαίνει "Ακαταπόνητος". Χαριτωμένη η παράδοση του Λατίνου συγγραφέα Πλίνιου (23-79 μ.Χ.) που περιγράφει ότι όσοι θέλαν τα πρόβατά τους να γίνουν λευκά τα ποτίζαν από τα νερά του Αλιάκμονα! Θα μπορούσε κανείς να αποδώσει έναν συμβολισμό καθώς σε όλο του το μήκος ο Αλιάκμονας φιλοξένησε μοναχούς που με οίστρο προσπαθούσαν να λευκανθούν από τον ρύπο της αμαρτίας, πραγματικά ότι τα νερά του ποταμού (δηλαδή ο ασκητισμός στον τόπο αυτό) έκανε τα λογικά πρόβατα του Χριστού ολόλευκα! 

Ο Αλιάκμονας κατά την Οθωμανοκρατία ονομάστηκε Ιντζέ-καρά (ψηλός και μαύρος), ενώ από τους Σλάβους επιδρομείς ονομάστηκε Μπίστριτσα (Бистрица), που μεταφράζεται "γοργοπόταμος". 

Στην περιοχή της Βέροιας αποτελεί σύνορο μεταξύ των οροσειρών των Πιερίων και του Βερμίου. Παλαιότερα υπήρξε και το πολιτικό σύνορο διοικήσεως των τόπων αυτών αλλά και των εκκλησιαστικών διαιοδοσιών. Σήμερα διακόπτεται η ροή του ποταμού από 3 μεγάλα Υδροηλεκτρικά Εργοστάσια που δημιουργού Φράγματα και Τεχνιτές Λίμνες με τις ονομασίες Πολυφύτου, Σφηκιάς και Ασωμάτων. Η στενότερη οριοθεσία της Σκήτης της Βέροιας μπορεί να τοποθετηθεί ανάμεσα στα φράγματα της Σφηκιάς κι των Ασωμάτων. Στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας τα νερά του ποταμού τιθασεύονται και προωθούνται για το πότισμα του κάμπου της Κεντρικής Μακεδονίας και την υδροδότηση της Θεσσαλονίκης. 

Οι συνεχείς αυξομειώσεις του και οι διαβρώσεις που προκαλούσε δημιούργησαν πολλά σπηλαιωτικά διαμερίσματα που χρησιμοποιήθηκαν από ασκητές στην προσπάθεια τους να μονωθούν. Σήμερα βέβαια αποτελείται από τεχνητές λίμνες βάθους 70 μέτρων και μεγάλου πλάτους με φαινομενική ηρεμία στην επιφάνεια τους...

Όταν όμως μιλούμε για ασκηταριά δεν αναφερόμαστε αποκλειστικά στη χρήση φυσικών σπηλαίων αλλά πολλάκις και στην λάξευση βράχων για την κατασκευή τεχνιτών σπηλαίων ή και την κατασκευή σε απάνεμα μέρη πλιθόχτιστων ή ξύλινων κατασκευών με σκοπό τη δημιουργία δωμάτων διαμονής. Επί παραδείγματι στην περίπτωση του Συναξαρίου του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά και για τη διαμονή του στη Σκήτη Βεροίας περιγράφεται με σαφήνεια: "Μετά δε τη χειροτονίαν, μετέβη ο θείος Γρηγόριος εις την Σκήτην των Μοναχών της Βεροίας˙ κτίσας δε εκεί Ησυχαστήριον ομού με τους συνασκητάς του, ήρχισε πάλιν να αγωνίζεται και να γυμνάζεται την θείαν τελειότητα... κατά μεν τας πέντε ημέρας της εβδομάδος ούτε αυτός εξήρχετο παντελώς του Ησυχαστηρίου, ούτε αλλον τινα εδέχετο μέσα εις το κελλίον του..." (ΜΕΓΑΣ ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ, εκδοση Δ΄, 1995, ΤΟΜΟΣ ΙΓ΄ σελ 310). Οπότε και γίνεται σαφές ότι ασκηταριά μπορούν να νοηθούν κάθε επινόηση ανθρωπίνη για τη διευκόλυνση της διαμονής ενός ασκητού στον χώρο ασκήσεως κι όχι αποκλειστικά η χρήση φυσικών σπηλαίων. 

Το Ανατολικό τμήμα του ποταμού Αλιάκμονα καθώς έχει χαμηλότερα υψόμετρα στους Νομούς Γρεβενών, Κοζάνης και Ημαθίας φαίνεται πως υπήρξε ο καταλληλότερος χώρος για τη διαμονή τέτοιων ασκητών. Αποτέλεσε όμως κι έναν χώρο που κυρίως θα μπορούσε εύκολα να υδροδοτήσει όσους μοναχούς αποφάσιζαν να μονωθούν μέσα στην άγρια φύση. 

Στις δύο όχθες του Αλιάκμονα συγκεντρώθηκε πληθύς μοναχών που σύμφωνα με την άγραφη παράδοση έφθασαν τους 2500. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά την παραμονή του Σκήτη, ο Άγιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης επί 3 χρόνια αναγκάστηκε να φύγει διότι ο τόπος ήταν πυκνοκατοικημένος (!) κι αναζήτησε ησυχία στους βράχους των Μετεώρων (1340). Ενώ ο Άγιος Θεοφάνης αναζητώντας χώρο για την ίδρυση νέας μονής δεν βρήκε σε ολόκληρη την κοιλάδα του Αλιάκμονα ελεύθερο χώρο αλλά αναγκάστηκε να πάει στη Νάουσα (16ος αιώνας).

Από τις δύο όχθες του Αλιάκμονα δε φαίνεται να υπήρξε προτίμηση σε κάποιαν περισσότερο ή λιγότερο όπως περιγράφηκε αδικαιολόγητα σε ένα φυλλάδιο που εκδόθηκε για τους Αγίους της Σκήτης και καταλήγει "Αγιακό Ποτάμι ο Αλιάκμονας, όπως το χαρακτήριζε ο μακαριστός μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Διονύσιος. Η Νότια Κοίτη του Αλιάκμονα έχει πολλούς αγίους"!!! Ο ισχυρισμός αυτός είναι τουλάχιστον αστείος αλλά και πρωτότυπος για την ιστορία της Σκήτης Βεροίας.

Αντιθέτως υπάρχουν ενδείξεις πως επιλέγονταν κατά κόρων η Βόρεια Κοίτη διότι αυτή η πλευρά είναι προσήλια και συνεπώς με λιγότερη υγρασία και περισσότερο βιώσιμη. Και μόνον που το ασκηταριό-σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου του Βεροιέως (9ος αιώνας-το αρχαιότερο γνωστό κατοικημένο) βρίσκεται στη Βόρεια κοίτη είναι απόδειξη ότι οι Άγιοι μας δεν είχαν τέτοιους ενδοιασμούς και μικροσκοπιμότητες για την επιλογή του τόπου ασκήσεως τους. 

Στη σημερινή κατάσταση της Σκήτης η πρόσβαση σε όλα αυτά τα ασκηταριά είναι ευκολότερη από τη Νότια πλευρά διότι έχει κατασκευαστεί παρόχθιος δρόμος για τη μετάβαση στα υδροηλεκτρικά εργοστάσια. Έτσι σε ότι δεν έχει καταστρέψει ο δρόμος αυτός με την κατασκευή του (όπως ναϊδριο του 12ου αιώνα, Ασκητήριο αποδιδόμενο στον Αγ.Γρηγόριο Παλαμά και πηγή θερμού ύδατος ή αλλιώς αγίασμα Αγ. Γρηγορίου Παλαμά-"Χλιό νερό") σήμερα καθιστά πιο εύκολη την επισκεψιμότητα στα διασωθέντα ασκητήρια. Στη Βόρεια πλευρά μαρτυρείται ένα πλήθος ασκηταριών που σήμερα είτε έχουν καλυφθεί με το νερό του Αλιάκμονα (όπως το σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου Βεροιέως) είτε είναι προσβάσιμα μόνον πλωτώς ("Κόκορας", "Παλαιοπαναγιά", "Ασκηταριό" κ.α.). 

Στον Αλιάκμονα διακρίνονταν τουλάχιστον 3 πόροι επικοινωνίας των 2 όχθεων. Η πρώτη κοντά στο χωριό Βαρβάρες είχε το γνωστό "Σάλι", δηλαδή μια πλωτή πλατφόρμα που κινούνταν από τη μια πλευρά στην άλλη με τη χρήση συρματόσχοινων. Αυτό βέβαια είναι νεώτερη κατασκευή των αρχών του 20ου αιώνα. Παλαιότερα χρησιμοποιούσαν 2 διαβάσεις όπου ο ποταμός χαμήλωνε και ονομάζονταν "Ανω Πάθη" και "Κάτω Πάθη" χωρίς κανείς σήμερα να μπορεί να μας επεξηγήσει την ερμηνεία αυτών των επωνυμιών. Στις προσβάσεις αυτές ο ποταμός έκοβε την ορμή του, υπήρχαν βράχινοι όγκοι αλλά και πάλι έπρεπε κανείς να μπει μέσα στο νερό τουλάχιστον έως το στήθος για να περάσει απέναντι. 

Μια ακόμη λεκτική ανάμνηση εκείνων των ασκηταριών και της ένδοξης ιστορίας της Σκήτης Βεροίας αποτελεί και η παλαιά σλάβικη ονομασία της περιοχής σήμερα Μικρής Σάντας Ημαθίας (χώρου που συμπεριλαμβάνεται στη Σκήτη). Η παλαιά ονομασία ΤΣΕΡΚΟΒΟ  ερμηνεύεται στα ρωσικά-σλαβικά ως ο χώρος (κατάληξη -ΟΒΟ) με τις πολλές εκκλησίες (ΤΣΕΡΚΟ). 

Ένα σύνολο από θρύλους που δυστυχώς δεν έχουν καταγραφεί ποτέ περνά στη λήθη του χρόνου. Διασώζουμε δύο σύντομες αφηγήσεις από τους κατοίκους της περιοχής:

Πολύ κοντά στη Μονή της Καλλίπετρας, προς τη παλαιά Μονή της Παλιο-Παναγιάς (δηλαδή δυτικά) υπάρχει ασκητήριο. Κατά τα χρόνια της Οθωμανοκρατίας διέμενε εκεί ένας ενάρετος ασκητής. Ένα βράδυ έξω από το κελλί του έφθασε μια νεαρή κοπέλα, λεχώνα με το βρέφος στην αγκαλιά της. Η κοπέλα εξομολογήθηκε στον γέροντα την περιπέτειά της. Την είχε βιάσει ένας Τούρκος. Έκρυψε την εγκυμοσύνη της όσο μπορούσε, αλλά όταν κινδύνεψε να αποκαλυφθεί κατέφυγε στο δάσος για να γεννήσει. Ο δρόμος την οδήγησε στον ασκητή και του είπε για την απόγνωση που ένιωθε, καθώς δε θα μπορούσε να παρουσιάσει το παιδί της στον κόσμο. Ο ασκητής σπλαγχνίστηκε τη δύστυχη κοπέλα και κράτησε το βρέφος. Το πήγε στη Μονή της Καλλίπετρας κι εκεί το βάπτισε και το ονόμασε Αθανάσιο. Το παιδί μεγάλωσε και πρόκοψε στα γράμματα. Στάλθηκε για ανώτερες σπουδές στη Κωνσταντινούπολη, όπου εισήλθε στην Πατριαρχική Αυλή. Εκεί κατέλαβε υψηλή θέση και βοήθησε την τροφό του Μονή να λάβει ιδιαίτερα προνόμια!

Ένα άλλο χαριτωμένο διήγημα αναφέρεται σε ασκητή που διέμενε κοντά στη Μονή του Προφήτη Ηλία. Ονομάζονταν Γαβριήλ. Ο ασκητής είχε πνευματική ζωή. Χάρισμα της πνευματικότητας ενός ανθρώπου είναι η επικοινωνία του με την άλογη φύση. Έτσι περιγράφεται στα συναξάρια των Αγίων, η φιλία μεταξύ ενός λέοντος και του Αγίου Γερασίμου του Ιορδανίτου, μιας αρκούδας με τον Όσιο Σεραφείμ του Σάρωφ, μιας άλλης αρκούδας και του Οσίου Θεοφάνους του εν Ναούση. Ο δε σύγχρονος γέροντας Παϊσιος αναφέρει πως μέσα στο δάσος ξεχώριζε τα δένδρα με το όνομά τους. Είναι φυσικό λοιπόν η άνοδος του ανθρώπου να τον κάνει ικανό να επικοινωνεί άριστα με τα άλογα χρησιμοποιώντας υπέρλογο τρόπο. Στην περίπτωση λοιπόν του γέροντος Γαβριήλ αναφέρεται ότι είχε αποκτήσει άριστη σχέση με έναν γουλιανό, ψάρι του ποταμού που φθάνει σε διαστάσεις κήτους. Ο Γαβριήλ ταΐζε τον γουλιανό ο οποίος εξήρχετο μέχρι την επιφάνεια του ποταμού και απολάμβανε το χάδι του Οσίου Γέροντα. Όμως μιαν ημέρα ο γέροντας υποχώρησε στον πειρασμό της γαστριμαργίας. Τόσο πολύ πολεμήθηκε που καθώς χάιδευε τον γουλιανό, σκέφθηκε: "Αν το αρπάξω και το βγάλω έξω θα φάω και θα χορτάσω με όλη μου την καρδιά"! Αλλά μόλις εξέπεσε της πνευματικής του καταστάσεως και σκέφθηκε εχθρικά για τον μέχρι πρότινος φίλο του παρευθύς ο γουλιανός τινάχθηκε γύρισε, του δάγκωσε και του απέκοψε το χέρι! Έτσι ο Γέροντας Γαρβιήλ έλαβε εμπειρικό μάθημα του ύψους της άσκησης και της επικοινωνίας με την φύση. 

Μέσα και Πέρυξ της Μονής του Προδρόμου διασώζονται συστάδες πολλών σπηλαίων. Στην κεντρική αυλή της Μονής υπάρχει σπήλαιο μεγάλων διαστάσεων που αποτελείται από απολιθωμένους κορμούς δένδρων με 2 πατώματα. Το ισόγειο χρησιμοποιήθηκε ως "κρυολόγος", χώρος δηλαδή αποθήκευσης με φυσική χαμηλή θερμοκρασία. Έχει τοποθετηθεί αψιδωτή λιθόκτιστη είσοδος και ξύλινη πόρτα. Μια μεγάλη πυρκαγιά το 2000 κατέστρεψε σημεία των απολιθώσεων εντός. Στον επάνω χώρο που υπάρχει πρόσβαση εξωτερικά (από το σημερινό κιόσκι του καμπαναριού) η είσοδος είναι πολύ στενή. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως κρύπτη των κειμηλίων της Μονής όταν εισέβαλαν οι Τούρκοι το 1822. Και οι 2 χώροι πάντως δεν δηλώνουν στοιχεία σήμερα ότι χρησιμοποιήθηκαν για ασκητήρια μοναχών.

Στο βάθος όμως της Μονής Προδρόμου, εκεί που βρίσκεται το παρεκκλήσιο της Μεταμορφώσεως εφάπτεται ένα ασκητήριο που αποδίδεται στον Άγιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω, ο οποίος για ένα διάστημα ασκήθηκε και ανακαίνησε τη Μονή. Η είσοδος του σπηλαίου βρισκόταν σε κόγχη της βορείας πλευράς του παρεκκλησίου. Κατά τις ημέρες που διαμέναμε στη Μονή και ασχολούμασταν με την ανακαίνισή της, λόγω της συχνής επισκεψιμότητας στο σπήλαιο, αναγκαστήκαμε να προβούμε σε μια παρέμβαση˙ τοποθετήθηκε πόρτα στο άνοιγμα του βορείου τοίχου και ένα εξωτερικό παράθυρο του σπηλαίου διανοίχθηκε περισσότερο για να γίνει μια εξωτερική σκάλα και η πρόσβαση να γίνεται έξω από το παρεκκλήσιο. Μέσα στο σπήλαιο σώζονται σπαράγματα τοιχογραφιών που στις μέρες μας συμπληρώθηκαν, και μια κόγχη εν είδη Αγίας Τραπέζης. Στη βόρεια πλευρά του σπηλαίου βρέθηκαν οστά (προφανώς χρησιμοποιήθηκε και ως τάφος) και σπαράγματα υφασμάτων και άλλων τοιχογραφιών. 

Ακριβώς στη συνέχεια και έξω τώρα από το μοναστήρι, υπάρχει μια συστάδα 3 σπηλαίων. Φαίνονται ανθρώπινες παρεμβάσεις. Οι πλέον συχνές που απαντώνται και στα άλλα σπήλαια είναι η λάξευση παραθυριών, ραφιών και εσοχών για την τοποθέτηση φωτιστικών λύχνων. Τα σπήλαια αυτά βρίσκονται ψηλότερα από το έδαφος και σήμερα δεν υπάρχει πρόσβαση. Για να τα δει κανείς εσωτερικά θα πρέπει να χρησιμοποιήσει κινητή σκάλα. 

Τους χώρους αυτούς τους έχει λεπτομερώς ερευνήσει ο μοναχός Θεωνάς (κατά κόσμον Στέφανος Γκαλίτσιος) ο οποίος διέμεινε μια 20-ετία στη Μονή και μετά την αλλαγή διοικήσεως της μετακινήθηκε στη γενέτειρα του Φυτειά Ημαθίας. Μαρτυρεί λοιπόν ο ίδιος ότι σε πολλά σπήλαια είναι εγγεγραμμένοι απλοί γραμμικοί Σταυροί. 

Σε απόσταση 5 λεπτών από τη Μονή Προδρόμου, μέσα στο δάσος, προχωρώντας βόρεια βρίσκεται ένα από τα πιο ευπαρουσίαστα ασκηταριά. Πρόκειται για έναν τρίχωρο σπήλαιο. Στο πρώτο που φαίνεται ότι μετά από κατολισθήσεις έμεινε ανοιχτό έχουν λαξευτεί 3 κόγχες εν είδη Αγίας Τραπέζης. Από μια στενότατη οπή ίσα με το έδαφος κανείς μπορεί να εισέλθει στον εσωτερικό 2ο χώρο του σπηλαίου όπου το δέος αυξάνει και ο χώρος γίνεται κατάλληλος για ησυχία. Σε ανηφορική θημωνιά σταλακτιτών υπάρχει η είσοδος στον 3ο χώρο. Στενός χώρος με απόλυτο σκοτάδι και ησυχία που πολύ πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε για άσκηση. Το όλο στήσιμο του σπηλαίου επέβαλε την ονοματοδοσία του με το όνομα του φημισμένου ασκητού Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά ήδη από το 1990. Βέβαια κάτι τέτοιο είναι αστήρικτο και δεν μαρτυρείται ούτε από τους παλαιούς πατέρες όπως τον Ιερομόναχο Ιωαννίκιο της Μονής Προδρόμου όπου στα συγγράμματά του δεν κάνει καμία αναφορά σε αυτό (έζησε πριν την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου) και ως λόγιος στις περιγραφές του σαφώς θα το σημείωνε. Ο χώρος είναι πολύ κοντά στο Μοναστήρι. Ο Άγιος περιγράφεται στο βίο του ότι έκτισε Καλύβι, και βεβαίως μετέβαινε για λειτουργία στις Μονές της Σκήτης, δηλαδή δε μαρτυρείται να λειτουργούσε στο σπήλαιο του. Στο σπήλαιο όμως αυτό διέμεινε για ένα μεγάλο διάστημα ένας προτεστάντης γαλλικής καταγωγής που ήθελε να πειραματιστεί με τον ερημιτικό τρόπο ζωής την εποχή μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Να σημειωθεί ότι στη βιογραφία του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά αναφέρεται ως λόγος μετακίνησής από τη Σκήτη της Βέροιας, οι συχνές επιδρομές των σλάβων υπό τη διοίκηση του Στεφάνου Δουσάν. Οι επιδρομείς αιχμαλώτιζαν νεαρούς σκληραγωγημένους μοναχούς και τους πουλούσαν στα σκλαβοπάζαρα για δούλους. Συνεπώς, οι επιδρομές γίνονταν γιατί υπήρχε αρκετό υλικό στην περιοχή! 

Χαμηλότερα προς την κοίτη του ποταμού υπάρχει και άλλο σπήλαιο, σε απόσταση 10 λεπτών από τη Μονή. Είναι ένα σπήλαιο μικρό και χαμηλοτάβανο, με 2 εισόδους κοντινές. Το σπήλαιο αυτό αποδόθηκε την ίδια εποχή με το παραπάνω (1990) στον Άγιο Θεωνά Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης και κτίτορα της Μονής της Αγίας Αναστασίας στα Βασιλικά. Δυστυχώς όμως καμιά ιστορική πληροφορία μέχρι σήμερα δε διασώζει την μετάβαση του Αγίου Θεωνά στη Σκήτη της Βέροιας. Η συγκαταρίθμηση του Αγίου στην ομάδα των εν Σκήτῃ Βεροίας Οσίων προήλθε προφανώς από τον ευσεβή πόθο του Μητροπολίτου Βεροίας κυρού Παύλου Γιαννικόπουλου (+1993) που σπούδασε στην εκκλησιαστική σχολή της Μονής Αγίας Αναστασίας όπου και θησαυρίζεται το λείψανο του Αγίου Θεωνά. Έτσι στην αυθαίρετη ονοματοδοσία των σπηλαίων της Σκήτης, βρήκε και ο Άγιος Θεωνάς τον χώρο του! 

Από τη διαδρομή τώρα παρόχθια στον ήδη ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς το Υδροηλεκτρικό Εργοστάσιο της ΔΕΗ και μετά την κατάληξη των πηγών της Μονής Προδρόμου στο ύψος του δρόμου διακρίνονται και άλλες συστάδες σπηλαίων. Στο πρώτο λοφίσκο μετά τις πηγές αυτές τοποθετούν και μας υπέδειξαν οι κάτοικοι του Πολυδενδρίου (παλαιάς Κόκοβας) το ασκητήριο του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά. Δίπλα είχε χτιστεί βυζαντινός Ναός και υπήρχε επίσης και μια πηγή με ζεστό νερό. Ο παλαιός κάτοικος της Κόκοβας, Πλιάκας Ηλίας, άνθρωπος ενασχολούμενος με τις παραδόσεις και τις εκκλησίες του τόπου του, εγγονός του Ηγουμένου της Μουτσιάλης (Μονής της Σκήτης) Κωνσταντίου, μας υπέδειξε λεπτομερώς τους χώρους ακριβώς απέναντι από την Μονή Καλλίπετρας. Όταν κατασκευάστηκε ο δρόμος του Υδροηλεκτρικού Εργοστασίου, οι αδυσώπητες φαγάνες και η βουλή των εργολάβων κατέσκαψαν τον τόπο και έσβησαν την ιστορική μαρτυρία (περί το 1970). 

Την ίδια εποχή, στην απέναντι όχθη (της πλευράς της Τζαμάλας και της Καλλίπετρας) το σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου του Βεροιώτου, χώρος προσκυνηματικός, διακοσμημένος εσωτερικά με τοιχογραφίες καταβυθίστηκε όταν τα Υδροηλεκτρικά φράγματα ανέβασαν τη στάθμη του ποταμού κατά 70 μέτρα, αφήνοντας το σπήλαιο περί τα 30 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του νερού. 

Ένας όμως από τους χώρους που ιδιαίτερα προτείνεται για έρευνα από τους ειδικούς (αφού οι χρυσοθήρες συνεχώς και επί δεκαετίες κατασκάπτουν τον τόπο) είναι το ασκηταριό που βρίσκεται μετά τη Μονή Μεταμορφώσεως Μουτσιάλης στο σημείο που σήμερα η ΔΕΗ έχει αποθηκευμένους τους τεράστιους μεταλικούς υδραγωγούς. Το ασκηταριό βρίσκεται σε απόσταση 20 μέτρων από το δρόμο. Φαίνεται πως το έδαφος από τις συνεχείς κατολισθήσεις έχει ανεβάσει το επίπεδό του. Στη βάση του βράχου υπάρχει κόγχη τουλάχιστον διαμέτρου 2 μέτρων. Πολύ δυσδιάκριτα πλέον μπορεί κανείς να διαπιστώση την ύπαρξη σπαραγμάτων φρέσκου (τοιχογραφίας) φανερά αλοιωμένου.  Μπροστά στην κόγχη είναι λαξευμένος πωρόλιθος σε σχήμα και μέγεθος τάφου. Αριστερά του χώρου της κόγχης υπάρχει ένας άλλος μικρός χώρος με λαξευμένα καθίσματα στον πωρόλιθο, σκαλοπάτια και εγκοπές στο βράχο σε σημεία και σε σχηματισμούς που υποδεικνύουν ότι εκεί τοποθετούνταν δοκάρια για να στηρίξουν επάνω τους σκέπαστρα. Η όλη διαρρύθμιση είναι εντυπωσιακή και αξίζει τον κόπο να γίνει περισσότερη έρευνα. Παλαιότερα είχαμε προσέξει σπαράγματα πήλινων αντικειμένων. 

Κατά την εισβολή νεο-παγανιστικών συλλόγων που θέλησαν να εγκαθιδρύσουν παγανιστικούς εορτασμούς στην Κοιλάδα του Αλιάκμονα το 2001 χρειάστηκε να τοποθετηθούν ενημερωτικές πινακίδες στη διάρκεια αυτής της παρόχθιας διαδρομής με την επιγραφή "ΧΩΡΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΣΚΗΤΩΝ". Η αντιπαράθεση με τους νεο-παγανιστές που κατέληξε προς όφελος των Ιερών Μονών της Σκήτης Βεροίας ανακίνησε το θέμα των ασκηταριών (πρβλ. "ΦΑΙΔΡΟΤΗΤΕΣ ΕΚ ΤΟΥ ΠΟΝΗΡΟΥ", Αρχιμ. Παλαμά, 2002). 

Τα Πιέρια στην επαφή τους με τον Αλιάκμονα είναι από πωρόλιθο, πέτρα που είναι διαβρωμένη από την υγρασία και πολύ εύκολα λαξεύεται ακόμη και με ένα μικρό τσεκουράκι. Έτσι είναι αισθητές οι παρεμβάσεις των ανθρώπων για την βελτίωση της διαμονής του εκεί. Στην πλευρά του Βερμίου τώρα, η υφή των όγκων είναι γκρίζα και προέρχεται από συμπαγές σκληρό υλικό. Σε αυτή την πλευρά είναι πολύ περισσότερα τα ασκηταριά που ανακαλύπτουν οι κηνυγοί και οι βοσκοί, αλλά δεν υπάρχει πρόσβαση αυτοκινήτου. Τα ασκηταριά αυτά είναι συνήθως κατασκευασμένα με φυσικές πέτρες σε κουφώματα βράχων για να καλύπτουν τους στεγαζόμενους από τον αέρα. Η πλευρά αυτή φαίνεται περισσότερο κατάλληλη για διαβίωση εξαιτίας την ολοήμερης ηλιοφάνειας. 

Αφήσαμε στο τέλος την αναφορά μας στη Λιτή! Στην είσοδο της κοιλάδας, νοτιο-ανατολικά προς βόρειο-δυτικά, στο ύψος του Υδροηλεκτρικού Φράγματος των Ασωμάτων και στην πλαγιά που εκτίνεται πάνω από αυτό βρίσκεται η "καρδιά" της Σκήτης Βεροίας! Πρόκειται για τον χώρο στον οποίο βρισκόταν εγκαταστάσεις για τα αντιπροσωπεία της κάθε Μονής που απάρτιζε τη Σκήτη της Βέροιας. Ο χώρος κατά την κατασκευή του Υδροηλεκτρικού Φράγματος πραγματικά κατασυλήθηκε από όσους ήθελαν να τοποθετήσουν στις αυλές τους κολώνες, μαρμάρινες πλάκες κτλ. Τα απομείναντα όμως αντικείμενα ανάμεσα στα φυτρωμένα πουρνάρια και τις πλαγιές μαρτυρούν δόξα, πλούτο και σημαντικότητα! 

Στο χώρο αυτό οι πενήντα (κατά την παράδοση) Μονές συνέρχονταν για να πάρουν κοινές αποφάσεις για την πορεία του ασκητικού αυτού χώρου. Η οργάνωση προσιδιάζει την σημερινή Ιερά Κονότητα και Επιστασία της Αθωνικής Χερσονήσου στις Καρυές του Αγίου Όρους. Κάτι ανάλογο συνέβη με τη Σκήτη της Βέροιας. Σήμερα βεβαίως έχουμε συνηθίσει από την Αθωνική πραγματικότητα την οργάνωση της Σκήτης να μην είναι αυτοδιοίκητη αλλά να υπάγεται σε κάποιο κυρίαρχο Μοναστήρι. Υπήρξαν όμως πάντα Σκήτες που δεν είχαν υπαχθεί σε Μοναστήρια όπως η Σκήτη της Αιγύπτου, του Νέου Άθωνα της Ρωσίας κ.α. Στην περίπτωση όμως της Κοιλάδας του Αλιάκμονα, τα 50 μοναστήρια όλα μαζί υπάγονται και συγκροτούν τη Σκήτη της Βέροιας. 

Μια επίσης ιστορική αναλήθεια ήταν πως η Σκήτη ήταν αποκλειστικά του Προδρόμου και η Μονή του Προδρόμου ήταν η κεντρική. Έχει ειπωθεί μάλιστα ότι τα άλλα παρόχθια Μοναστήρια υπήγοντο στη Μονή του Προδρόμου! Φυσικά και δεν είναι έτσι. Η αλήθεια είναι ότι όταν ερήμωσαν τα υπόλοιπα μοναστήρια στον 20ο αιώνα, η Μονή Προδρόμου συνέλλεξε τον κειμηλιακό πλούτο της Μουτσιάλης και της Καλλίπετρας (λείψανα, έντυπα, χειρόγραφα) και εξαιτίας της επάνδρωσής της διατήρησε μια φυσική διαδοχή. Όμως κατά την γενική αποδοχή των ημερομηνιών η Μονή Προδρόμου ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα (ίσως και μετά την αποχώρηση του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά) ενώ έχουμε αρχαιότερες Μονές, όπως η Παλαιο-Παναγιά, ή η Καλλίπετρα (1146). 

Η ύπαρξη μάλιστα της Λιτής στο χώρο που βρίσκεται αποδεικνύει ότι οι περισσότερες τουλάχιστον Μονές, αν όχι οι σπουδαιότερες πρέπει να ήταν από τη Βόρεια πλευρά για έναν απλούστατο λόγο: εκεί που ήταν οι περισσότερες μονές εκεί θα επιλέγονταν και ο τόπος συνάντησης τους ώστε να ταλαιπωρούνται λιγότερο με την διάβαση του ορμητικού ποταμού. 

Από τις παραδόσεις διασώζονται μέχρι σήμερα ελάχιστα ονόματα από εκείνα τα παλαιά μοναστήρια, τα οποία ήταν φυσική εξέλιξη των ασκηταριών˙ όταν οι γεροντάδες αποκτούσαν πολλούς μαθητές χρειαζόταν περισσότερες εγκαταστάσεις και έτσι κτίζονταν τα πρώτα μοναστήρια. Από τα διασωθέντα ονόματα τα 4 μοναστήρια φαίνονται μέχρι σήμερα, η Μονή Προδρόμου με το υπέροχο κτιριακό της συγκρότημα (κτίσματα του 19ου αιώνα), η Μονή Μουτσιάλης, η Μονή Καλλίπετρας και η Μονή Προφήτου Ηλιού. Ονομασίες που έχουν μείνει είναι "Ασώματα" (Μονή Αρχαγγέλων), Μονή Λαζάρου, Αγίου Δημητρίου, Αναλήψεως κ.α.

Η ύστατη απόφαση που λήφθηκε στη Λιτή ήταν το 1822 και έχει σχέση με την επανάσταση της Νάουσας την ίδια εποχή. Η Σκήτη διέθεσε όλα τα τιμαλφή για να αγοραστούν όπλα στη Νάουσα. Συμμετείχε ενεργά στην οργάνωση της Επανάστασης. Ως εκ τούτου οι Οθωμανοί εισβολείς μετά την καταστροφή της Νάουσας έχοντας πληροφορηθεί το γεγονός, μετέβησαν στη Σκήτη και μάλιστα πρώτα στη Μονή Καλλίπετρας όπου και αποκεφάλισαν 80 άτομα (στο αλώνι Κόκορας). Οι πατέρες πριν συλληφθούν πρόλαβαν να κρεμάσουν κόκκινες φλοκάτες στις απλωταριές της Καλλίπετρας. Αυτό ήταν σημάδι συναγερμού για τους μοναχούς των άλλων Μονών που είχαν οπτική πρόσβαση. Έτσι κανείς άλλος μοναχός δεν σκοτώθηκε στην ολοκληρωτική καταστροφή της Σκήτης εκτός των Καλλιπετριτών.

Έχοντας καταγράψει πολύ επιδερμικά αυτές τις λίγες πληροφορίες για τον Ιστορικό τόπο της Σκήτεως Βεροίας, του χώρου των ασκητών και των ασκηταριών τους, εκφράζουμε επίσης την ταπεινή πρόταση ότι αυτός ο τόπος πρέπει να διατηρηθεί άθικτος από την αλόγιστη τουριστική εκμετάλλευση με την ανάδειξή του σε "Ιερό Χώρο" ή "Χώρο Θυσίας" σύμφωνα με τα όσα προβλέπει η Πολιτεία για τις περιπτώσεις αυτές.  

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΑΡΘΡΟΥ

Η Σκήτη της Βέροιας είναι ένα από τα σημαντικότερα Μοναστικά κέντρα της Ορθοδοξίας. Θεωρείται από τα παλαιότερα στον κόσμο, με ενδεικτική αναφορά τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Η Σκήτη της Βέροιας έλαβε το όνομά της από την Αιγυπτιακή Σκήτη. Απλώνεται στις όχθες του ποταμού Αλιάκμονα στην περιοχή της Ημαθίας έως και τα Γρεβενά. Στη Νότια πλευρά της εκτείνονται τα όρη Πιέρια και στη Βόρεια το όρος του Βερμίου. Εκατέρωθεν των 2 πλευρών υπάρχουν ίχνη από πλήθος ασκηταριών. Αν και ο χρόνος στο πέρασμά του εξαφανίζει τις αποδείξεις των πενιχρών κατασκευών, οι ιστορικές πληροφορίες από τα συναξάρια, αλλά και όσα έχουν απομείνει χαραγμένα σε βραχώδεις περιοχές αποδεικνύουν την ύπαρξη πλήθους ασκητών. Ήταν πολύ φυσικό το μέρος να προτιμηθεί από τους ερημίτες, γιατί υπήρχε επάρκεια νερού και φυσικά σπήλαια τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για προσωρινές κατοικίες. Επίσης η υφή των βράχων από πουρόπετρα ήταν κατάλληλη για να σκαφθεί και να δημιουργηθούν επίσης τεχνιτά σπήλαια, ράφια ή παράθυρα. Η απόκοσμη τοποθεσία ήταν η καταλληλότερη για προσευχή. Έτσι έφθασε να έχει περίπου 2500 μοναχούς και να θεωρείται πολυσύχναστη. Ανάμεσα στους ασκητές διακρίθηκαν κάποιοι που τους ακολούθησαν πολλοί μαθητές. Έτσι χρειάστηκε να κτιστούν μεγαλύτερες εγκαταστάσεις με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τα πρώτα μοναστήρια. Ο τόπος ερήμωσε το 1822 μετά από επιδρομή των κατακτητών Οθωμανών. Έκτοτε 4 μόλις μοναστήρια ξανακτίστηκαν και λειτουργούν μέχρι σήμερα.